«Ενα μνημείο είναι περισσότερο τόπος αλληλεγγύης παρά ευαισθησίας, σεβασμού παρά κριτικής, περισυλλογής παρά αναθεώρησης. Ωστόσο, παρόλο που η μνήμη είναι αναγκαία, δεν θα πρέπει να προσποιούμαστε ότι είναι εντελώς αθώα ή, για να το πούμε με ακόμη πιο ωμό τρόπο, πως δεν ενυπάρχει σ' αυτήν κάποιο ηθικό μειονέκτημα.
Υπάρχει, και ενίοτε πολύ μεγάλο. Γι' αυτό ακριβώς, με την ευκαιρία της όποιας τελετής στη μνήμη κάποιου ιστορικού γεγονότος, θα πρέπει να αναρωτιόμαστε ποιο είναι το κόστος ή το κέρδος από αυτή την τελετή».
Ο Αμερικανός δοκιμιογράφος Ντέιβιντ Ριφ (David Rieff) καταπιάνεται με ένα πολύ ευαίσθητο θέμα, με αφορμή τα πρόσφατα εγκαίνια του μνημείου στο «Σημείο Μηδέν», στη Νέα Υόρκη, εκεί όπου υψώνονταν έως τις 11 Σεπτεμβρίου του 2001 οι δίδυμοι πύργοι.
«Το γεγονός ότι τα εγκαίνια του μνημείου της 11ης Σεπτεμβρίου σηματοδοτούν την επέτειο ενός γεγονότος, το οποίο, τουλάχιστον κατά κάποιο τρόπο, χαράχτηκε στη ζωή και στη συνείδηση των περισσότερων Αμερικανών, δεν πρέπει να μας κάνει να λησμονούμε πως το φάσμα που στοιχειώνει κάθε δημόσια επέτειο μνήμης είναι πάντα η πολιτική, και ιδίως η δραστηριοποίηση της εθνικής αλληλεγγύης. Είτε πρόκειται για τελετή μνήμης για τους Αυστραλούς και Νεοζηλανδούς που πολέμησαν στον Α' και το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, είτε για την εθνική εορτή των Γάλλων στις 14 Ιουλίου ή αυτή των Αμερικανών στις 4 Ιουλίου, όλες αυτές οι τελετές σκοπό έχουν να προκαλέσουν αυτό που ο μεγάλος Γάλλος ιστορικός Ερνέστ Ρενάν αποκαλούσε "μεγάλη αλληλεγγύη". Πρόκειται περισσότερο για τη διαβεβαίωση της ομαδικής αφοσίωσης, παρά για την παρουσίαση ενός γεγονότος με όλη την πολιτική και ηθική πολυπλοκότητά του. Οι τελετές για τη 10η επέτειο της 11ης Σεπτεμβρίου δεν ξεφεύγουν από τον κανόνα.
Σκληρή αλήθεια
»Το ενδιαφέρον αυτών των τελετών δεν βρίσκεται στην ικανότητά τους να φωτίσουν την αλήθεια σε όλη την πολυπλοκότητά της. Είναι φυσικό, άλλωστε. Το πρόβλημα είναι πως οι τελετές αυτές συντηρούν την ψευδαίσθηση πως οι άνθρωποι μπορούν να διατηρήσουν για πολύ καιρό την ανάμνηση ενός γεγονότος, και ιδιαίτερα πως αυτές μπορούν να έχουν σοβαρές πολιτικές και ιστορικές επιδράσεις. Αλλωστε, το να θυμάσαι δεν σημαίνει μόνο να στενοχωριέσαι. Μπορεί επίσης να σημαίνει πως διψάς για δικαιοσύνη ή για εκδίκηση, ακόμη και μετά την "κατάπαυση του πυρός".
»Η σκληρή αλήθεια, όμως, είναι πως σε βάθος χρόνου δεν θα θυμόμαστε πια τίποτε. Αυτή η ιδέα εγγράφεται σε όλες τις μεγάλες παραδόσεις. Οι αναμνήσεις μας πεθαίνουν, όπως και εμείς, οι θνητοί. Σε ένα ποίημα του Σέλεϊ βρίσκουμε την ίδια ιδέα. Σ' αυτό, ένας ταξιδιώτης αφηγείται πως είδε στην έρημο, κατεστραμμένο και σχεδόν θαμμένο στην άμμο, το άγαλμα ενός σπουδαίου βασιλιά μιας αλλοτινής εποχής, στη βάση του οποίου είχε χαραχτεί η εξής επιγραφή: "Δείτε το έργο μου, ω ισχυροί, και αποθαρρυνθείτε!". Ωστόσο, από αυτό το έργο, δεν είχε απομείνει τίποτε, παρά "άμμος... κενό μέχρι τον ορίζοντα".
»Το να πιστεύουμε πως οι μεγάλοι πολιτικοί, οι έντονες πολιτικές αντιπαραθέσεις και οι ιστορικές τραγωδίες μπορούν με τον έναν ή τον άλλο τρόπο να διατηρηθούν στη μνήμη των ανθρώπων εσαεί, δεν έχει να κάνει με τις πραγματικότητες της ανθρώπινης ύπαρξης, αλλά μόνο με τις ελπίδες και τις επιθυμίες της. Η Ιστορία μάς δείχνει πως ακόμη και οι μνημειώδεις κατασκευές και οι πιο μεγάλες στρατιωτικές εκστρατείες είναι εφήμερες. Αυτό που απομένει να μάθουμε είναι πού σταματά η ικανότητά μας να θυμόμαστε, να τελούμε κάθε είδους μνημόσυνα και να πενθούμε.
»Οι αυτοκρατορίες, όπως και οι άνθρωποι, είναι θνητές. Και αυτό είναι ένα μάθημα που θα πρέπει να πάρουν εκείνοι -πολλοί στις ΗΠΑ- που συνεχίζουν να πιστεύουν πως η αμερικανική αυτοκρατορία δεν θα έχει την ίδια τύχη με τις αυτοκρατορίες των Ρωμαίων, των Μογγόλων και των Βρετανών.
»Πρέπει λοιπόν να αναρωτηθούμε σε τι χρησιμεύει η συλλογική μνήμη, όπως εκφράζεται μέσα από τελετές που σκοπό έχουν την υπενθύμιση ενός ιστορικού γεγονότος, όπως αυτό της 11ης Σεπτεμβρίου, και ποιοι είναι οι κίνδυνοι. Θα πρέπει ίσως να δούμε το ενδεχόμενο -δυσάρεστο από ψυχολογικής και ηθικής πλευράς- πως, σε ορισμένες στιγμές και μέσα σε ορισμένα πλαίσια, η λήθη μπορεί να είναι προτιμότερη από τη μνήμη. Δεν είναι μια καλοδεχούμενη ιδέα σήμερα, ούτε από την εθνικιστική Δεξιά ούτε από την Αριστερά των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Οι περισσότεροι τίμιοι άνθρωποι διάκεινται ευνοϊκά απέναντι στη συγγνώμη, αλλά δύσκολα ακούγονται φωνές υπέρ της λήθης. Ισως έχουμε επηρεαστεί από αυτή την υπερτιμημένη φράση του Ζορζ Σανταγιανά, που λέει: "Εκείνοι που δεν θυμούνται το παρελθόν, είναι καταδικασμένοι να το ξαναζήσουν". Μια φράση που αποκλείει το γεγονός ότι η Ιστορία, όπως και η συμπεριφορά του καθενός, καθοδηγείται τουλάχιστον εν μέρει από αυτό που ο Φρόιντ ονομάζει "μη συνειδητή αλυσίδα επαναλήψεων".
»Ισως, πάλι, πιστεύουμε στην ηθική ανωτερότητα της μνήμης σε σχέση με τη λήθη, γιατί μας έχουν πείσει, επαναλαμβάνοντας πολλές φορές πως το να θυμάσαι σημαίνει να είσαι υπεύθυνος, ενώ το να λησμονείς δεν σημαίνει μόνο ανευθυνότητα, αλλά μια κατάσταση ηθικής δειλίας ή νιχιλισμού.
Χωρίς λήθη και συγγνώμη
»Η αλήθεια είναι πως η λήθη χρησιμοποιήθηκε ως επιχείρημα από κάποια από τα πιο ειδεχθή πρόσωπα της Ιστορίας. Ο Χίτλερ αναρωτιόταν ποιος, το 1939, θυμόταν τη σφαγή των Αρμενίων από τους Τούρκους, για να υποστηρίξει τη δράση των ναζιστών. Ωστόσο οι τελετές μνήμης δεν παρηγορούν μόνο, αλλά μπορούν να φουντώσουν την οργή. Η μνήμη μπορεί να κάνει την Ιστορία να φαίνεται σαν αποθήκη όπλων, με τα οποία θα συνεχίζει τους πολέμους και θα καθιστά ευάλωτη την ειρήνη.
»Η μνήμη της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 θα έχει το ίδιο αποτέλεσμα; Είναι νωρίς για να αποφανθεί κανείς. Οπως φάνηκε από τις εκδηλώσεις ανακούφισης και χαράς παντού στις ΗΠΑ, μετά την αναγγελία του θανάτου του Μπιν Λάντεν, οι πληγές είναι ακόμη ανοιχτές. Για την ώρα, πάντως, δεν υπάρχει θέμα λήθης, ούτε καν συγγνώμης. Ομως, αν και είναι πολύ νωρίς για το ένα ή το άλλο, δεν είναι τόσο νωρίς για να αναρωτηθούμε αν η ειρήνη θα είναι ποτέ εφικτή χωρίς λήθη και χωρίς συγγνώμη».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου